در نیمه دوم سده نوزدهم، نفوذ و تاثیر غرب به دو شیوه گوناگون روابط سست و شکننده دولت قاجار را با جامعه ایران تضعیف کرد: نخست، نفوذ غرب بهویژه نفوذ اقتصادی، بیشتر بازاریهای شهری را تهدید کرده و رفتهرفته تجار و بازرگانان پراکنده محلی را در چارچوب طبقه متوسط فرا محلی یکپارچه ساخت. این طبقه متمول، به لحاظ پیوندهایش با اقتصاد سنتی و ایدئولوژی سنتی تشیع، در سالهای پسین به طبقه متوسط سنتی نامبردار شد؛ دوم، برخورد و ارتباط با غرب، بهویژه تماس اندیشگی و ایدئولوژیکی از راه نهادهای نوین آموزشی، زمینه…