سایه سنگین «خودتحریمی» بر سر صنعت دانشبنیان پلیمر
اوره که تقریبا در انتهای زنجیره صنعت اوره و آمونیاک قرار دارد و صنعت مستربچ و آمیزههای پلیمری هم با اینکه در ابتدای زنجیره هستند، صنعتی دانشبنیان محسوب میشوند. اخیرا حسن عباسزاده مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی عنوان کرد؛ اوره از فهرست مواد نیمهخام خارجشده و عوارض پلیپروپیلن و پیویسی هم کاهش یافتهاست، با اینحال صنعت مستربچ و کامپاند شرح حال جالبی دارند. این صنعت در آستانه صادرات یکمیلیارد دلاری قرار داشت و آنطور که محمدمهدی خراسانی، رئیس هیاتمدیره انجمن تولیدکنندگان مستربچ و آمیزههای پلیمری در نشست خبری اخیر تاکید کرد؛ طبقهبندی محصولات نهایی و دانشبنیان این صنعت در ردیف «مواد خام و نیمهخام»، یک خطای استراتژیک و غیرکارشناسی است که منجر به حذف معافیتهای مالیاتی و ایجاد مانع بزرگ در مسیر صادرات ۷۰۰میلیون دلاری سالجاری خواهدشد.
صنعت مستربچ ایران طی یک دههگذشته مسیری خیرهکننده را طی کردهاست. خراسانی با استناد به آمارهای وزارت صمت اظهار کرد: «ظرفیت نصبشده این صنعت در پایان سال۱۴۰۳ به ۴.۸میلیون تن رسیدهاست. با بهرهبرداری از طرحهای توسعهای جدید، انتظار میرفت این رقم در سالجاری به ۵.۵میلیون تن افزایش یابد.» اما نکته کلیدی اینجاست که نیاز بازار داخلی ایران به این محصولات، سالانه کمتر از یکمیلیون تن برآورد میشود. این بدان معناست که بیش از ۸۰درصد ظرفیت ایجادشده، با نگاهی استراتژیک به بازارهای صادراتی طراحی و سرمایهگذاری شدهاست. خراسانی در اینباره میگوید: «سرمایهگذاران با هدف رقابت در بازارهای جهانی وارد میدان شدهاند. کشاندن این حجم عظیم از تولید به بازار محدود داخلی، نتیجهای جز رقابت مخرب و غیرمنطقی نخواهد داشت.»
یکی از چالشبرانگیزترین بخشهای سخنان رئیس انجمن، تضاد میان تعاریف دولتی و ماهیت تولیدات این صنعت بود، درحالیکه طبق قانون برنامه هفتم، عوارض صادراتی باید صرف حمایت از شرکتهای دانشبنیان شود، خود شرکتهای تولیدکننده مستربچ که در صف اول دانشبنیانی هستند، مشمول این عوارض شدهاند.
خراسانی با طرح یکسوال کلیدی گفت: «چگونه میتوان پذیرفت که بیش از ۶۰شرکت دانشبنیان در این حوزه فعالیت کنند اما محصولات آنها در فهرست مواد خام قرار بگیرد؟ آیا ماهیت مواد خام با دانشبنیانبودن همخوانی دارد؟ این یک پارادوکس آشکار است که نشان میدهد تدوین آییننامهها بدونمشورت با نخبگان این صنعت انجام شدهاست.»
از صادرات ۱۰۰میلیون دلاری تا رویای نافرجام یکمیلیارد دلار
بررسی روند ارزآوری این صنعت نشاندهنده یک جهش واقعی است. در ابتدای دهه۱۴۰۰، صادرات مستربچ حدود ۱۰۰میلیون دلار بود، اما با تکیه بر توسعه زنجیره ارزش، این رقم در سال۱۴۰۳ به بیش از ۶۲۰میلیون دلار رسید. پیشبینیها برای سال۱۴۰۴، عبور از مرز ۷۰۰میلیون دلار و در افق میانمدت، رسیدن به صادرات یکمیلیارد دلاری بود، با اینحال وضع عوارض جدید بهعنوان یک «ترمز روانی و اقتصادی»، این هدفگذاری را با تردید جدی مواجه کردهاست. خراسانی معتقد است؛ هرگاه یک صنعت در ایران به بلوغ و ارزآوری میرسد، نهادهای مختلف با وضع محدودیتهای ناگهانی، مانع از تداوم رشد آن میشوند.
جزئیات فنی یک تصمیم غیرکارشناسی؛ قصور در فهرستبندی
در بخش دیگری از این نشست، به روند اصلاح فهرست کالاهای مشمول عوارض اشاره شد. در ابتدا فهرستی شامل ۸۰۰ قلم کالا تهیه شدهبود که با اعتراض بخشخصوصی به ۳۰۰قلم کاهشیافت، اما به گفته خراسانی، «تاخیر در ارسال فهرست نهایی موردتوافق توسط اتاق بازرگانی به دولت باعث شد تا همان فهرست ناقص و غیرکارشناسی اولیه ملاکعمل قرار گیرد.» این اشتباه اداری اکنون گریبانگیر تولیدکنندگانی شده که محصولاتشان به هیچعنوان «خام» تلقی نمیشود، اما به دلیل کدهای تعرفه گمرکی مشابه، در تله عوارض صادراتی افتادهاند.
پیامدهای مالی: حذف معافیتها و بحران نقدینگی
مشکل صنعتگران تنها پرداخت «درصد عوارض» نیست؛ مساله اصلی تبعات ثانویه این تصمیم است:
* حذف معافیت مالیاتی صادرات: به محض خام تلقیشدن یک کالا، سود حاصل از صادرات آن دیگر مشمول معافیت مالیاتی نخواهد بود.
* توقف استرداد مالیاتارزشافزوده
تولیدکنندگان مواد اولیه خود را با قیمت بورسکالا و پرداخت ۹درصد مالیاتارزشافزوده تهیه میکنند. با مصوبه جدید، روند استرداد این مبالغ دچار اختلال جدی میشود که بهمعنای بلوکهشدن سرمایهدرگردش واحدهای تولیدی است.
در انتهای این گزارش، رئیس انجمن به ابعاد اجتماعی این تصمیم اشاره کرد. اشتغال مستقیم بیش از ۳۵هزار نفر در این صنعت که بخش بزرگی از آن وابسته به فعالیتهای صادراتی است، اکنون در لبه پرتگاه قرار دارد. خراسانی هشدار داد: «اگر صادرات به دلیل عدمرقابتپذیری قیمتی کاهش یابد، در ماههای آینده شاهد ریزش جدی نیروی کار خواهیم بود. ما در شرایطی که میتوانیم تحریمهای خارجی را دور بزنیم، با تصمیمات داخلی دچار نوعی خودتحریمی شدهایم.»
سابقه و نگاه به آینده
صنعت مستربچ و کامپاند بهعنوان حلقه واسط بین پتروشیمیهای بالادستی و صنایع پاییندستی(مانند بستهبندی، خودرو و لوازمخانگی)، نقش حیاتی در جلوگیری از خامفروشی ایفا میکند. این صنعت با افزودن دانش فنی به مواد پلیمری، ارزشافزوده بالایی ایجاد میکند. فعالان این حوزه اکنون انتظار دارند دولت با بازنگری فوری در فهرست مواد خام و نیمهخام و خروج محصولات دانشبنیان از این لیست، مانع از فروپاشی بازارهای صادراتی شود که طی یک دههبا مشقت فراوان بهدست آمدهاند.
