بازسازی سبز؛ گذر از خشت خردمند به انرژی پایدار

 این مصرف سرسام‌آور نه تنها امنیت انرژی را در فصل‌های اوج مصرف به خطر می‌اندازد، بلکه نفس‌های کلانشهرها را با مونوکسید کربن و ذرات معلق پر می کند در این میان، راه نجات در تخریب و ساخت‌و‌سازهای جدید بی‌رویه نیست، بلکه در احیای هوشمندانه همان ساختمان‌های موجود است. صنعت مرمت و بازسازی سبز، با تمرکز بر ارتقای کارایی انرژی، می‌تواند تا ۵۰ درصد از مصرف سوخت و آلودگی ناشی از آن بکاهد و تبدیل به اهرمی کلیدی برای کاهش ناترازی انرژی و پاکسازی فضای شهری شود. این رویکرد، نه یک هزینه اضافی، که سرمایه‌گذاری بلندمدتی برای آینده‌ای پایدارتر و سالم‌تر است.

نگاهی به گنجینه معماری بومی ایران، عمق این راه گمشده را آشکار می‌سازد. خانه‌هایی مانند خانه طباطبایی‌ها در کاشان یا خانه ملک‌التجار در اصفهان، در سکوت خود درس‌های بزرگی می‌دهند: دیوارهای قطور خشتی و گلی که مانند پوستینی طبیعی، گرما و سرما را به تأخیر می‌انداختند، بادگیرهای هوشمندی که نسیم خنک را به عمق بنا می‌کشاندند، حیاط‌های مرکزی پر درخت که رطوبت و سایه می‌آفریدند، و نورگیری‌های غیرمستقیمی که روشنایی را بدون تابش مستقیم و سوزان خورشید فراهم می‌کردند. این بناها نمونه‌های درخشان «ساختمان‌های صفر انرژی» عصر خود بودند که آسایش را نه با مصرف، بلکه با همزیستی با اقلیم خلق می‌کردند. امروز، ما نه نیازمند بازگشت سطحی به گذشته، بلکه محتاج تلفیق این خرد کهن با فناوری‌های نوین هستیم.

مسیر فنی این تحول، ترکیبی از راهکارهای غیرفعال  و فعال است که باید با ظرافت بر پیکره ساختمان‌های موجود تطبیق داده شوند. نخستین و مؤثرترین گام، پوشاندن لباسی گرم بر تن سرد ساختمان‌های قدیمی است. عایق‌کاری پوسته خارجی، از بام تا نما و کف، با مصالحی نوین-بومی، کلید این کار است. می‌توان از ترکیباتی مانند پنل‌های گچی تقویت‌شده با الیاف طبیعی (کنف، پشم)، یا سیستم‌های عایق‌کاری خارجی با پوشش نهایی کاهگل مدرن استفاده کرد تا هم هویت بصری حفظ شود و هم کارایی حرارتی به‌شدت افزایش یابد. پنجره‌های دوجداره با قاب‌های عایق و شیشه‌های کم‌گسیل نیز همانند دریچه‌های کنترل‌شده‌ای عمل می‌کنند که از هدررفت انرژی جلوگیری می‌کنند. در گام بعد، باید سیستم‌های تهویه طبیعی را احیا کرد. الهام از بادگیرها و طراحی مجدد کانال‌های هوایی در ساختمان‌های موجود، می‌تواند وابستگی به کولرهای آبی و گازی پرمصرف را کاهش دهد. در کنار این راهکارهای غیرفعال، استفاده از فناوری‌های فعال تجدیدپذیر، تکمیل‌کننده چرخه بهره‌وری است. نصب آبگرمکن‌های خورشیدی بر پشت‌بام‌ها، با توجه به فراوانی آفتاب در ایران، گزینه‌ای کاملاً اقتصادی و قابل تعمیم است. همچنین، یکپارچه‌سازی پنل‌های فتوولتائیک در نما یا بام می‌تواند بخشی از نیاز به برق را تأمین کند. برای ساختمان‌های بزرگتر در مناطق دارای اختلاف دمای زمین، پمپ‌های حرارتی زمین‌گرمایی (جئوترمال) گزینه‌ای کارآمد برای هم گرمایش و هم سرمایش هستند.

اما تحقق این چشم‌انداز، منوط به تبدیل تهدیدهای زیست‌محیطی به فرصت‌های اقتصادی است. صنعت بازسازی سبز می‌تواند موتور محرکه‌ای برای اقتصاد چرخشی باشد. ایران سالانه انبوهی از نخاله‌های ساختمانی و سرباره‌های صنایع فولاد را تولید می‌کند که امروز معمولاً به صورت بلااستفاده رها می‌شوند. این مواد، گنجینه‌ای پنهان برای تولید مصالح ساختمانی نوین هستند. سرباره‌ها را می‌توان به عنوان جایگزین بخشی از سیمان در تولید بتن سبز به کار برد و نخاله‌های بازیافتی را به عنوان سنگدانه‌های سبک در ساخت بلوک‌ها و عایق‌ها مورد استفاده قرار داد. این فرآیند دو برنده بزرگ دارد: نخست، مشکل انباشت زباله و آلودگی ناشی از آن را حل می‌کند. دوم، از آنجا که تولید سیمان پرتلند معمولی یکی از منابع اصلی انتشار دی‌اکسید کربن است، کاهش مصرف آن و به‌دام‌اندازی (ترسیب) کربن در مصالح بازیافتی، به طور مستقیم به کاهش ردپای کربن کل چرخه ساخت‌وساز کمک شایانی می‌کند. این همان گذار از یک صنعت آلاینده به صنعتی پاک و حافظ محیط زیست است.

از سوی دیگر نشانه‌های امید در حال طلوع هستند. برگزاری نمایشگاه فناوری‌های سبز  و انرژی پاک در دی ماه ۱۴۰۴ پیام روشنی دارد: آینده متعلق به تلفیق معماری اصیل و فناوری‌های پاک است. این رویداد نمادین، عرصه‌ای خواهد بود برای گردهمایی معماران، مهندسان، سازندگان، سرمایه‌گذاران و سیاست‌گذاران تا راهکارهای عملی، مصالح نوین و مدل‌های مالی خلاقانه مانند قراردادهای خدمات انرژی (ESCO) را بررسی کنند. این همگرایی نشان می‌دهد که مسیر سبز با فناوری های نوین و انرژی های پاک ، تنها یک الزام زیست‌محیطی نیست، بلکه فرصتی طلایی برای سرمایه‌گذاری هوشمند است. سرمایه‌گذاری که بازده آن، شهری با هوایی پاک‌تر، خانه‌هایی با قبض‌های انرژی سبک‌تر، صنعتی پویا و اشتغال‌زا، و سرزمینی با منابع انرژی امن‌تر برای نسل‌های آینده خواهد بود. این راه، راه بازگشت به خویشتنِ خردمند معماری ایرانی و گام نهادن به سوی فردایی روشن‌تر است.